بردهای راهبردی ایران در منطقه

بسمه تعالی

تحولات منطقه خاورمیانه در حال ورود به فازی جدید است. طرف های درگیر از شوک اولیه خارج شده اند و تلاش آنها برای تاثیرگذاری بر تحولات هر روز ابعاد تازه ای پیدا می کند. ایران از نخستین روزهای آغاز این حرکت اعلام کرد که عقیده دارد هر گونه تحلیل درباره تحولات منطقه که 3 جنبه اسلامی، مردمی و ضد آمریکایی و ضد صهیونیستی این تحولات را نادیده بگیرد در تبیین آنچه اتفاق می افتد و پیش بینی آنچه اتفاق خواهد افتاد کاملا ناکام خواهد ماند. آمریکایی ها از همان روز اول تلاش کردند به هر شکل ممکن روند تحولات منطقه را از این 3 عنصر تهی کنند غافل از اینکه این 3 مورد «عناصر تزریقی» ایران به تحولات منطقه نیست بلکه جزء ذاتی و بلکه مقوم ذات این تحولات است و تا زمانی که خیزش های منطقه وجود دارد و به راه خود ادامه می دهد این 3 عنصر هم همراه آن خواهد بود.
درباره جنبه دینی تحولات، آمریکا تلاش کرد اینگونه القا کند که خیزش های منطقه بیشتر ماهیت اجتماعی-اقتصادی دارد تا ماهیت دینی، و به همین دلیل نیروهای سکولار در آینده منطقه همچنان میدان دار خواهند بود. اکنون اما روشن شده است که در تمام منطقه از مصر تا بحرین گروه های اسلامی اصلی ترین سازمان دهندگان تحولات بوده اند و پس از این هم در هرگونه ساختار سیاسی که در منطقه شکل بگیرد نیروهای اسلام گرا جایگاهی ویژه خواهند داشت. احتمالا به همین دلیل بود که آمریکا از همان روزهای اول در حالی که در ظاهر تلاش می کرد جنبه اسلامی تحولات را نفی کند، پس پرده جست وجو برای بازیگران اسلام گرای قابل اعتماد را آغاز کرد و از جمله به این فکر افتاد که هر طور شده یک شاخه قابل مذاکره درون اخوان المسلمین بیابد. درباره ماهیت مردمی تحولات، راهبرد آمریکایی ها این بود -وهست- که هرچه زودتر با خاموش کردن تحرکات خیابانی در چارچوب راهبردی که خود آن را «انتقال آرام قدرت» (انتقال قدرت بدون حضور نیروهای سازمان یافته اسلامگرا که نزدیک به ایران هستند) می خواند، مدیریت تحولات را به فاز سیاسی و مذاکراتی منتقل کنند که طبعا در آن دارای امکان مانور و قدرت چانه زنی بیشتری هستند. اتفاقی که در یمن رخ داد احتمالا تلاش های آمریکا در این مسیر را کاملا مسدود خواهد کرد چرا که مردم منطقه می بینند مثلا در لیبی که آمریکا بیش از یک ماه است مشغول مذاکره پنهانی با قذافی است هیچ نتیجه ای حاصل نشده و سلاخی مردم بی گناه همچنان ادامه دارد اما در یمن که مردم زیر بار بازی های سیاسی نرفتند و به مقاومت قهرمانانه در خیابان ادامه دادند دیکتاتور به ناچار ترک قدرت را پذیرفت و به زودی پایان دوران عبدالله صالح فرا خواهد رسید. بنابراین روشن است که ورود به فاز مذاکره با دیکتاتورها آن هم با واسطه گری آمریکا جز اینکه کمک به منحرف کردن تحولات و زمینه سازی برای سیطره آمریکا بر آینده منطقه- منتها در پوششی جدید- باشد، هیچ خیر و خاصیت دیگری ندارد. و نهایتا جنبه ضد آمریکا و ضد صهیونیستی تحولات تازه در حال آشکار شدن است و آنچه از این به بعد در این باره خواهیم شنید بسیار بیشتر از آن است که تا به حال شنیده ایم. در مصر اکنون مبارک به این دلیل محاکمه می شود که سال های طولانی گاز این کشور را بسیار ارزان تر از قیمت واقعی به اسرائیل داده تا هم جیب خود را پر کرده باشد و هم به آمریکا ثابت کند که با همه توان و امکانات پشت غاصبان قدس ایستاده است. به زودی نوبت به بقیه دیکتاتورها هم می رسد. آمریکا همه تلاش خود را برای گرفتن انرژی تحولات از طریق ناآرام سازی ایران، یا منحرف کردن آن با روش سوق دادن تحولات به سوی سکولاریسم یا نزاع ایرانی- عربی انجام داده اما آنچه عملا رخ می دهد این است که دشمن ترین گروه ها با آمریکا اصلی ترین گروه های سازنده ساختارهای جدید منطقه هستند و به همین دلیل آنچه آمریکا باید منتظر آن باشد این است که آرام آرام صدای ایران را که می خواست داخل مرزهای آن خفه کند، از همه جای منطقه بشنوند.
اما درباره ایران، یک گزاره ساده هست که عموم تحلیلگران حتی مقام های آمریکایی و اسرائیلی به آن باور دارند -و کم و بیش آن را ابراز هم کرده اند- و آن هم این است که ایران تا اینجا اصلی ترین برنده تحولات منطقه بوده است. اگر بخواهیم فقط فهرستی کوتاه از «بردهای راهبردی ایران» در منطقه ارائه کنیم، می توان به موارد زیر اشاره کرد.
1- نفس دگرگونی نظم مستقر در منطقه صرف نظر از اینکه نظم جایگزین چه سمت و سویی دارد یک دستاورد بزرگ برای ایران است. انقلاب اسلامی ایران طی 30 سال نفوذ گفتمانی و عملیات نرم در منطقه، انرژی را آزاد کرده که اکنون در حال درنوردیدن ساختارهای کهنه منطقه است؛ ساختارهایی که آمریکایی ها طی دهه های طولانی بر 3 رکن امنیت اسرائیل، تامین تضمین شده انرژی و جلوگیری از بسط الگوی ایران استوار کرده بودند. این نظم بدون شک چه از حیث قوانین حاکم بر آن و چه از نظر بازیگران دخیل در آن در حال تغییر است و این تغییر هر اندازه که باشد برای ایران دستاورد است.
2- دولت های دشمن ایران در منطقه یا از بین رفته اند یا به لرزه افتاده اند و ساختارهای جدید اگرچه شکل نگرفته اما بی تردید یکی از ویژگی های ثابت در همه ساختارهای آینده منطقه این است که سعی خواهند کرد از ساختارهای قبلی فاصله بگیرند و این یعنی همکاری با آمریکا، خوش خدمتی به آن و روی خوش نشان دادن مداوم به اسرائیل در آینده منطقه دیگر هرگز به آسانی گذشته نخواهد بود. سقوط مبارک در مصر، نظم راهبردی پیرامون اسرائیل را کاملا به هم ریخته است. عربستان هم که معادل مصر در شرق خاورمیانه است خود می داند در حالی که همه منطقه در حال تغییر است چاره ای جز تن دادن به تغییرات بنیادین در میان مدت ندارد و در این مورد حتی از آمریکا هم کاری برای حفظ سیستم عتیقه آن ساخته نیست. بنابراین اتفاقی که در حال رخ دادن است این است که عقبه حوزه استحفاظی آمریکا در منطقه در حال فروپاشی است و نوعی خلأ قدرت در منطقه شکل گرفته که ایران بهترین گزینه برای پر کردن آن است.
3- دستاورد بعدی ایران این است که برای نخستین بار طی دهه های گذشته جنس فرایندهای منطقه اجتماعی و مردمی شده و این یعنی انتقال فرایندها به حوزه ای که مزیت نسبی ایران محسوب می شود. پیش از این بارها گفته ایم که آمریکایی ها نه از حیث ایدئولوژیک و نه از جنبه نهادی نه تنها هیچ نزدیکی با مردم منطقه ندارند بلکه حتی کانال تاثیرگذاری بر رفتار آنها مهیا نکرده اند. علت هم این بوده که آمریکا در تمام سال های گذشته از طریق تعامل با دولت ها (در واقع باج گرفتن از آنها) به هر آنچه در منطقه به دنبال آن بوده می رسیده و لذا ضرورتی به ارتباط با مردم نمی دیده است. برعکس، ایران در تمام این سال ها به دلیل دخالت های آمریکا از داشتن روابط حسنه با برخی کشورهای منطقه محروم بوده اما در همان حال تمرکز خود را بر ارتباط گیری با مردم و سازمان دادن به نیروهای تحت ستم در منطقه قرار داده است. اکنون که بر خلاف پیش بینی آمریکا و دیکتاتورهای منطقه یک موج مردمی در منطقه به راه افتاده طبعا کشوری دست بالا را دارد که کانال های ارتباطی نافذتر و محبوبیت بیشتری در بین مردم داشته باشد و این کشور بدون تردید ایران است هم چنانکه پیش از این هم همه برآوردهای آمریکا از افکار عمومی منطقه همین را نشان می داد.
4- دستاورد بعدی ایران این است که اولا به دلیل گرفتاری استراتژیک آمریکا در مدیریت همزمان جبهه های متنوعی که در منطقه پیش روی آن باز شده و در تمامی آنها منافع حیاتی آمریکا در حال به چالش کشیده شدن است، ثانیا به دلیل نیازی که آمریکا به تعامل با ایران در حوزه های منطقه ای احساس می کند و قطعی بودن اینکه ایران و دوستان و متحدان منطقه ای اش اصلی ترین بازیگران منطقه در دهه های آینده خواهند بود و ثالثا به دلیل وقوع زلزله های سیاسی در کشورهای دشمن ایران در منطقه، نوعی فضای تنفس استراتژیک برای ایران باز شده که بعید است آمریکایی ها قادر به مسدود کردن آن باشند. اکنون آمریکایی ها در چند جبهه شکست های پی در پی خورده اند و در جبهه هایی دیگر جنگی سخت در پیش دارند و لذا احتمالا آخرین چیزی که آمریکا به آن علاقه دارد این است که جبهه ای جدید آن هم در مقابل کشوری مانند ایران پیش روی آن باز شود. در مرحله بعد، برای آمریکا و اسرائیل طی سال های گذشته این بسیار مهم بوده است که تمام انرژی ها و نیروها در منطقه را به سمت درگیری با ایران و منزوی کردن آن سوق بدهند و از «اصلی» شدن هر مسئله دیگری در منطقه جلوگیری کنند. اتفاقات 3-4 ماه اخیر در منطقه خود به خود موضوع ایران را به حاشیه برده است. دیگر نه آمریکا جرئت و انگیزه اقدام واقعی (غیر نمادین) علیه ایران را دارد و نه در کشورهای دیکتاتوری منطقه (آنها که سقوط نکرده اند) توان و نیرویی مانده که بخواهند آن را صرف مقابله با مثلا برنامه هسته ای ایران بکنند. تحریم های سمبلیک اخیرا اعمال شده علیه ایران به بهانه نقض حقوق بشر یا بداخلاقی های ترحم برانگیزی که بقایای دیکتاتورهای عربی در کشورهای حاشیه خلیج فارس می کنند بیش از آنکه به معنای باز شدن یک جبهه واقعی علیه ایران باشد، تلاش هایی نمادین و فاقد اثر واقعی است با این هدف که اولا کشورهای عربی از این موضوع که منشأ واقعی اعتراض ها علیه آنها داخلی است و ربطی به برنامه ریزی این و آن ندارد بگریزند و ثانیا با مشغول سازی ایران اعتماد به نفس آن در اثر تحولات منطقه را کاهش بدهند که طبعا تاثیری در حقیقت آنچه ایران قادر به دست یابی به آن بوده نمی گذارد.
این 4 بند فقط شروع یک فهرست بلند است. در این باره بیشتر خواهیم نوشت.
مهدی محمدی