امام صادق (ع) و روش های توسعه فرهنگی تشیع

 بسمه تعالی

امام صادق ^(ع) و روش های توسعه فرهنگی تشیع

   مقدمه

   توسعه فرهنگ شیعه از نظر فکری و عقیدتی در زمان امام صادق ^(ع) شروع شد . آن حضرت توجه شیعیان را به اهل بیت و آثار آنان جلب کرد و این مهم ترین علت شکل گیری نظام فکری شیعه می باشد . مقاله حاضر به منظور شناخت برخی روش های امام صادق ^(ع) در توسعه فرهنگ شیعه به صورت کتابخانه ای نگارش یافته است . تا کنون مقاله ای با این موضوع مستقل نگارش نیافته است و این اولین کوشش در این موضوع است . منابعی که برای تهیه این مقاله از آن استفاده شده از جمله تاریخ یعقوبی تألیف ابن واضح یعقوبی و تاریخ طبری محمد بن جریر طبری و وسائل الشیعه حُر عاملی و اصول کافی شیخ کلینی و کتاب هایی که در دوره عباسیان نگارش یافته می باشند . همچنین از منابع معاصر کتاب تشیع در مسیر تاریخ تألیف سید حسین محمد جعفری مورد توجه بوده است .

   تاریخچه : امام جعفر بن محمد ^(ع) امام ششم شیعیان در سال 80 ¹  یا 83  هـ . ق. در مدینه متولد   شد . تا چهار سالگی زیر نظر جد بزرگوارش امام سجاد ^(ع) بود و پس از رحلت آن حضرت 23 سال دیگر با ارشاد و راهنمائی پدرش امام محمد باقر ^(ع)  گذراند که از او پارسائی و شوق به ارث برد . مادرش         ام فروه فرزند قاسم بن محمد بن ابی ابکر بود .

   بعضی بر این نظرند که لقب صادق ^(ع) را پیامبر ^(ص) به امام به دلیل این که بسیار راستگو بود ، داده است . ²  دوران امامت آن حضرت از سال 114 تا 148  هـ . ق. ادامه یافت که به علم و معرفت و کار های فرهنگی روی آورد . فعالیت های علمی وسیع آن حضرت در حوزه های مختلف علوم قرآن ، حدیث ، ابواب گوناگون فقه ، علوم طبیعی و هستی شناسی را شامل می شود . با وجود اینکه امام در جریانات سیاسی و درگیری های قبیله ای قدرت طلبان شرکت نکرد ، اما هیچ گاه از بازخواست های خلفای اموی و عباسی در امان نبود . ³ ابن عبدربه می نویسد : « منصور عباسی در مدینه آن حضرت را احضار کرد و با خشم و تندی به او گفت : " خدا مرا بکشد اگر تو را نکشم . » سرانجام امام در سال 148 هـ . ق. توسط منصور به شهادت رسید و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد . ⁴

روش امام در بیان نظام امامت :

   امام صادق ^(ع) بیشترین تأکید خود را در بیان مسئله امامت بر روی اصول زیر نهاد .

   الف – اصل نص : یعنی تنها انتقال امامت از طریق نص امکان پذیر است که پیامبر ^(ص) به دستور خداوند آن را ابلاغ کرد ؛ یعنی امام از علی ^(ع) به امام حسن ^(ع) و از امام حسن ^(ع) به امام حسین ^(ع) تفویض گردید و تا زمان امام جعفر صادق ^(ع) ادامه یافت . در بین سایر ائمه امام صادق ^(ع) بیشترین تأکید را بر اصل نص داشتند . سید حسین محمد جعفری می نویسد : « داستان ترک زید توسط شیعیان کوفه و رفتن آن ها به سوی امام صادق ^(ع) نشان می دهد که اعتقاد به نص در آن زمان توسط مردم پذیرفته شده بود. » ⁵

   ب – علم لدنی امام : این اصل بدین معنا است که هر امامی دارای دانسته های ویژه ای است که از آن به علم لدنی تعبیر می شود که تنها می تواند قبل از رحلتش آن را به امام بعد از خود منتقل کند که به واسطه آن امام عصر تنها منبع انحصاری قدرت علمی در امور مذهبی می شود که هیچ کس بدون هدایت آموزه های او نمی تواند در راه راست گام بردارد . ⁶ این علم معانی ظاهری و باطنی قرآن را شامل می شود .

   ج – تقیه : اصل تقیه نیز از تأکیدات امام صادق ^(ع) می باشد . ظهور این روش پاسخ به نیاز زمان و شرایط محیطی بود که امامان در آن زندگی می کردند و پیروانشان را با اصول ⁷ و آئین مذهبی تغذیه  می کردند . امام صادق ^(ع) می فرماید : « این امر ( امامت و مفهوم باطنی دین ) با میثاقی پنهان پوشیده است که هر کس آن را فاش کند ، مغضوب درگاه خداوند خواهد بود » . ⁸ بر هر مؤمنی واجب است که اعتقادات خود را برای کسانی که معتقد به این عقاید نیستند ، افشاء نکند . امام صادق ^(ع) کیسانیه که اسرار دین را در بین مردم پخش می کردند ، متهم به افشای سرّ دین کرد و فرمود : «  همیشه راز ما نهان بود تا به دست اولاد کیسان افتاد و آن در سر هر راهی و در دهات کوفه باز گفتند » . ⁹ بررسی شرایط زمانی امام صادق ^(ع) آشکار می سازد که تقیه روش اجتناب نا پذیری بوده است .

سیره امام صادق ^(ع) در عزاداری برای امام حسین ^(ع)

     دوران امام صادق ^(ع) تأسیس و پی ریزی ارکان عزاداری است که امام با استفاده از شرایط زمانی و در پاسخ به درخواست های شیعیان قالب کلی عزاداری را بیان کردند که می تواند معیار سنجش رفتار های آئینی در امر عزاداری باشند . برخی از این روش ها عبارتند از :

-        امام صادق ^(ع) جلسه روضه خانگی بر پا می کردند . ¹⁰

-        از اهل خانه درخواست کردند در مجلس عزاداری بنشینند . ¹¹

-        علنی شدن زیارت عاشورا در زمان امام صادق ^(ع) . ¹²

-        امام با شنیدن مرثیه می گریستند به نحوی که محاسنش خیس می شد . ¹³

-        هر موقع آب می نوشیدند ، امام حسین ^(ع) را یاد می کرد . ¹⁴

-        تشویق شاعران با استفاده از هنر شعر خود در مرثیه سرایی برای امام حسین ^(ع) . ¹⁵

-        امام در روز عاشورا با پای برهنه در جلوی عزاداران سینه می زد . ¹⁶

-        امام توصیه می کرد حتی عزاداری به صورت فردی نیز برگزار شود . ¹⁷

-        داشتن پوشش عزا مانند مصیبت دیدگان . ¹⁸

-        توصیه به حضور در سر مزار .

سیره امام ^(ع) در انتخاب جانشین

    امام صادق ^(ع) پنج نفر را به عنوان جانشین خود معرفی کرد که عبارتند از : 1 – عبد ا... فرزند امام صادق ^(ع) معروف به افطح . 2 – موسی بن جعفر ^(ع) . 3 – محمد بن سلیمان حاکم مدینه . 4 – همسر امام حمیده و 5 – منصور دوانیقی . در آن زمان مردم از این انتخاب اطلاعی نداشتند ، ولی به زودی معلوم گردید که امام با این کار می خواسته جان امام بر حق جانشین محفوظ بماند . زمانی که خبر مرگ  امام صادق ^(ع) به منصور رسید وی به سختی گریست و گفت : « دیگر ما نظیر جعفر صادق را در علم و عبادت و پاکدامنی و زهد کجا می یابیم » منصور در همین زمان نامه ای به والی خود در مدینه محمد بن سلیمان نوشت ؛ در ضمن این نامه چنین آمده است : « اگر امام فرد مشخصی را جانشین خود قرار داده است او را بخوان و گردنش را بزن . » ¹⁹ مقصود منصور قتل وصی امام صادق ^(ع) بود . سلیمان پس از دریافت این نامه چنین پاسخ داد : « امام پنج جانشین دارد ؛ کدام یک از ایشان را باید بکشیم ؟ » منصور چون نامه سلیمان را خواند ، گفت : « نمی توانم این ها را به قتل برسانم . »²⁰ امام بوسیله این وصیت خردمندانه توانست وصی شرعی خود را حفظ کند . اما افراد مکتبی به این راز پی بردند . چنانکه ابو حمزه ثمالی یکی از رهبران مکتبی کوفه ، بعد از دریافت خبر مرگ امام وصی حقیقی امام را به مردم معرفی کرد . ²¹

روش امام ^(ع) در تعامل با قدرت و عدم جذب در آن

  دوران طولانی سی و چهار ساله امامت امام صادق ^(ع) یکی از پر آشوب ترین دوره های شیعه می باشد . سقوط دولت بنی امیه و شکل گیری خلافت عباسیان در این دوره اتفاق افتاد . امام صادق ^(ع)  دو مرحله را در این مدت طی کرد : 1 – از سال 114 تا 132  هـ . ق. (یعنی به قدرت رسیدن عباسیان ) . مشخصه این دوران نزاع های بنی امیه و عباسیان است که به این علت امام ^(ع) فرصت بیان معارف تشیع را پیدا کردند . امام محمد باقر ^(ع) در این زمان به شهادت رسید و و امام ^(ع) در مقابل ناملایمات شکیبایی را پیشه نمود . ²² 2 – از سال 132 تا 148 هـ . ق. یعنی شهادت امام ^(ع) که مصادف با حکومت منصور عباسی است . مواضع امام ^(ع) را در این دوره می توان چنین خلاصه کرد :

-        نا رضایتی از حکومت موجود .

-        عدم مشروعیت حکومت .

-        آشکار کردن ادعای امامت و رهبری در خانواده رسول خدا  ^(ص) . در حدیثی فرمود : " اسلام بر پنج اصل استقرار است ، نماز ، زکات ، حج ، روزه و ولایت . ولایت کلید اصول دیگر است . ²³

-        اعتقاد امام مبنی بر اینکه مقابله نظامی با حکومت نیازمند کار فرهنگی است .

-        راه اندازی یک جریان شیعی معتقد .

-        عدم پذیرش دعوت افراد سودجو برای قیام نظامی . چنان که در پاسخ دعوت ابو سلمه خلال وزیر عباسیان فرمود : « ابو سلمه شیعه شخص دیگری است » .²⁴ یا در پاسخ ابو مسلم خراسانی از سرداران عباسی فرمود : « نه تو از داعیان من هستی و نه زمان ، زمان من است » . ²⁵

-                  فعالیت آن حضرت پنهانی صورت می گرفت و آن حضرت مکرر اصحاب خود را به کتمان و حفظ اسرار اهل بیت ^(ع) دستور می داد . چنانچه روایات زیادی از امام ^(ع) در این زمینه نقل شده است . ²⁶

-        عدم رفت و آمد در دربار . ( به همین علت از طرف منصور مورد اعتراض قرار گرفت ) .

-        بیم دادن عالمانی که با دربار رفت و آمد داشتند .

-        روش امام صادق ^(ع) در تقیه ؛ سکوت و عدم پذیرش مشروعیت حکومت عباسی بعد ها مورد الگوی سایر امامان بوده است .

-        توصیه به شیعیان که به حاکمان ستمگر پناه نبرند و از داد و ستد و همکاری با آنان خودداری   کنند . در این زمینه می فرماید : « هر مؤمنی که به قاضی سلطان ستمگر شکایت برد و به غیر از حکم خدا در باره او دادرسی شود ، در این گناه با او شریک است » . ²⁷

-        توسط حضرت قضاتی تعیین شدند و به شیعیان فرمان داد که در اختلافات خود به آنان مراجعه کنند .

-        حمایت از والیان عادل . ²⁸

-        اعتقاد داشتند که حکومت غصبی توسط خودش نابود می شود . واجب است که فرد غاصب را ترک کنند تا دوره انحطاط او فرا رسد .

-        اعتقاد داشتند اطاعت از حکومت واجب است تا زمانی که زمینه تغییر آن فراهم شود . ( البته نه قیامی که به سبب فتنه و خروجی که عاقبت آن شکست باشد ) .

بالاخره امام صادق ^(ع) با دوری از جریانات سیاسی توانست که خدماتی شایان در جهت توسعه فرهنگ شیعه انجام دهد و اعتقاد داشتند که تنها در دست گرفتن حکومت کافی نیست و مادام که حکومت از طرف مردم پشتیبانی نشود برنامه مؤثری را در جامعه نمی تواند انجام دهد .

روش های آموزشی و پژوهشی امام ^(ع)

   امام صادق ^(ع) با رهبری عالمانه و دور اندیشانه خویش حرکت تشیع را در جنبه های سیاسی ، فرهنگی و اجتماعی وارد مرحله جدیدی ساخت . امام با روش های منحصر به فرد به تولید اندیشه و پایه گذاری مکتب های گوناگون و مستقل امامیه در حوزه هایی چون فقه ، ادبیات ، کلام ، قرآن و حدیث و ... پرداخت که باید این دوره را « عصر بلوغ سازمان تشیع امامی » نامید . ²⁹ در زیر به برخی از این شیوه ها اشاره می شود :

-     اصحابش را از تمسک به قیاس و رأی بر حذر داشت . آنان را از هم نشینی با اهل رأی در صورتی که تحت تأثیر آنان قرار گیرند ، باز می داشت . ³⁰ در زمینه ی محکوم کردن عمل به قیاس روایات زیادی از امام صادق ^(ع) نقل شده است . ³¹ اگر امام صادق ^(ع) با این قاطعیت در برابر قیاس و طرف داران آن نمی ایستاد ، فقه شیعه از اصحاب رأی متأثر می شد و اصالت خود را از دست می داد .

-     امام صادق ^(ع) قرآن را اصل و حدیث را فرع معرفی می کرد . ملاک درستی و نا درستی حدیث را مطابقت با قرآن می دانست . ³²

-     با طرح روایاتی در زمینه ی فضیلت خواندن سوره های قرآن کوشید تا قرآن را در جامعه اسلامی احیاء کند . ³³

-     پرهیز دادن مسلمانان از هم نشینی با کفار و غلات .  زیرا آنان از انسجام و استواری فکری برخوردار نیستند . ³⁴

-     پرورش افرادی در حوزه های مختلف دینی و علوم دیگر که هر کدام از آن ها جزء متفکرین و عالمان برجسته محسوب می شوند . از جمله این افراد ابو جعفر احول ، محمد بن نعمان مقلب به مؤمن الطاق ، هشام بن حکم و جابر بن حیان .

-     از خود امام ^(ع) و شاگردانش مناظره های مختلف ثبت شده است . عبدالکریم بن ابی العوجا یکی از افرادی است که به زندیق معروف بودند . وی بدون ترس در مراکز مقدس مسلمانان حاضر شده به اظهار عقاید خود می پرداخت . گفت و گو های امام صادق ^(ع) و شاگردانش با او یک دوره آموزش شیوه استدلال با کسانی که به آفریدگار اعتقاد نداشتند ، می باشد . ³⁵ در بعضی موارد امام ^(ع) ابن ابی العوجا را تشویق به سؤال کردن فرمودند .

-     توصیه به اصحابش که احتجاج و استدلال را در مناظره ها رعایت کنند . امام ^(ع) هشام را به دلیل  احتجاج و استدلال ستوده و بر وی درود فرستاده است . ³⁶

-     امام صادق ^(ع) توصیه فرمودند که در مناظره ها جایگاه عقل و اهمیت آن را کاملاً روشن کنند .

-     پاسخ گویی به شبهات در دستور کار امام ^(ع) و شاگردانش بود . ³⁷

-     انتخاب مفضل به عنوان باب ( مقام باب از یاران نزدیک و خاص اهل بیت ^(ع) بوده اند که به سبب قرب زیادشان به آنان عنوان باب اطلاق گردیده است ) . ³⁸

-     واگذاری سؤالات علمی به اصحابش جهت تقویت روحیه خود باوری در آنان و پاسخ های تکمیلی را با استدلال های قوی به شاگردانش آموزش می داد .

-     دانشمندان و محدثان اهل سنت هم چون مالک بن انس و ابو حنیفه در کلاس درس امام ^(ع) حضور داشتند . چنان که ابو حنیفه در باره وی گفت : « عالم تر از جعفر بن محمد ^(ع) ندیده ام » . و مالک بن انس گفت : « هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و در خاطر هیچ کس خطور نکرده که در علم و فضل و ورع و عبادت کسی به جعفر بن محمد ^(ع) مقدم باشد » . ³⁹

-     شاگردان را تشویق به نوشتن می کرد و آنان تألیفات خود را بر وی عرضه می داشتند و آن حضرت تصحیح یا تأیید می کرد . عبد ا... بن علی حلبی کتاب خود را به امام عرضه کرد و  امام صادق ^(ع) آن را صحیح دانست . ⁴⁰

-     محل کلاس های حضرت در مسجد النبی بود و شاگردان را واداشت تا حلقه های مختلف علمی فتوا تشکیل دهند .

-     تشویق اصحاب به یادگیری حرفه در کنار علم ، در این خصوص فرمود : « هر کس هنری را بداند هرگز فقیر نمی شود . مادامی که به کارش ادامه دهد . پس مؤمنین باید بر صنعت و کار و حرفه تسلط داشته باشند تا به این وسیله پیشرو و پیشوای همه مردم باشند » . ⁴¹

-     منع اصحاب از کار های کوچک و پست .

روش امام صادق ^(ع) در برخورد با جریانات مکتبی و غیر دینی

   در این دوره شیعیان به شعبه های مختلف تقسیم شده بودند . 1 - عده ای به شاگردی امام ^(ع) مشغول بودند . 2 - عده ای دیگر به حکومت عباسیان روی آوردند . 3 - زیدیه نیز طرفداران خاصی داشتند .   4 - شیعیان افراطی گرفتار غلو بودند . امام ^(ع) یکی از وظایف خود را مبارزه با کج اندیشی می دانست ⁴² که در میان مسلمانان رواج پیدا کرده بود . در زیر برخی از این جریانات مورد بررسی قرار می گیرند :

   الف ) امام و غلات : افراط و تفریط دو آفت بزرگ ادیان و مذاهب هستند که امام علی ^(ع) به شدت آن را تقبیح کرده است . ⁴³ عوامل سیاسی بیش از هر عامل دیگری در ظهور و گسترش اعتقاد به غلو مؤثر می باشند . امام صادق ^(ع)  از راه تبیین عقاید و معارف درست و گام برداشتن در مسیر اعتدال ، راه درست آشنائی با اسلام و مذهب را نشان داد و به افشاگری بر ضد رهبران غلات و اهداف و سیاست های آنان پرداخت . شیعیان را از آنان برحذر و از هم نشینی نهی کرد . علاوه بر این اعلان بیزاری ، لعن ، تکفیر و در مواردی فرمان اعدام سران غلات را صادر کرد . تعداد فرقه های غلات در این دوره زیاد   بوده اند . عده ای معتقد هستند که در زمان امام صادق ^(ع) 150 فرقه از غلات وجود داشته اند . ⁴⁴

   ب ) امام ^(ع) و معتزله : معتزله از شمار فرقه هایی بود که با طرح نظریه های بی اساس و تفسیر به رأی به جدایی و اعتزال گراییدند و انشعاب تازه ای در عالم اسلامی بوجود آوردند . عقل گرایی افراطی مشخصه اصلی آنان است . ⁴⁵ معتزله در بعضی عقاید خود با شیعه همراه بودند . تلاش امام صادق ^(ع) در طرح مباحث اعتقادی و برگزاری مناظره ها برای کم کردن اختلاف نظر ها ، نزدیک کردن آراء و تقریب بین مسلمانان بود . در مناظرات امام با معتزله مغلوب استدلال امام می شدند .

   ج ) امام ^(ع) و قیام نفس زکیه : محمد بن عبد ا... مشهور به « نفس زکیه » در بین علویان بیشترین فعالیت را برای کسب خلافت داشت . در بین مردم شایع شده بود که وی مهدی است . نفس زکیه از بیعت با بنی عباس خودداری کرد . در سال 145 هـ . ق. تعدادی از بنی هاشم و علویان را گرد آورد و قیام خود را از مدینه بر ضد منصور عباسی شروع کرد که به شدت سرکوب و رهبر قیام نیز کشته شد . امام صادق ^(ع) ضمن پیش بینی نتیجه قیام دعوت آنان را نپذیرفت و در شب قیام از شهر مدینه خارج شد و فرمود : " از این حادثه « قیام محمد بن عبد ا... » کسی نجات می یابد که از مدینه سه شب راه پیموده باشد و امام ^(ع) تا پایان قیام در « طیبه » ماندند . ⁴⁶

روش شناسی احادیث  امام صادق ^(ع)

   دوران امام صادق ^(ع) ، دانشگاه امام صادق ^(ع) بر کسی پوشیده نیست . محققان شیعی و اهل سنت آن حضرت را پیشوا و پیشگام در بسیاری از علوم و مذاهب اسلامی می دانند . شیخ مفید می گوید :          « اصحاب حدیث راویان ثقه از امام صادق ^(ع) را با اختلافشان در آراء و گفتار ها جمع کرده اند که مجموع آن ها به 4000  نفر بالغ می شود » . ⁴⁷ کتبی که از احادیث آن حضرت مکتوب شده 400 کتاب است . شهید اول می نویسد : « ابا عبد ا... جعفر بن محمد صادق ^(ع) کسی بود که از جواب های مسائلش 400 کتاب از 400 نفر تصنیف شد » . ⁴⁸

    امام صادق ^(ع) در تشویق به آموختن و نوشتن سخن بسیار دارد و در جایی به اصحاب خود خطاب کرده و می فرماید : « کتاب های خود را حفظ کنید زیرا شما در آینده به آن محتاج خواهید شد » . ⁴⁹

   ابو بصیر می گوید : « بر امام صادق ^(ع) وارد شدم . حضرت فرمود گروهی از اهل بصره بر من وارد شدند و از من در مورد احادیثی سؤال نموده و آن ها را نوشتند . چه چیز مانع نوشتن شما شده است ؟ آگاه باشید هرگز نمی توانید حدیث را حفظ کنید ، مگر آن را بنویسید . » ⁵⁰

   رساله ها و کتب بسیاری از حضرت نقل شده یا به ایشان منسوب است . « الاهلیلجه فی التوحید » که آن حضرت در رد منکران ربوبیت حضرت حق نگه داشتند . ⁵¹ کتاب التوحید که آن حضرت آن را املاء کرد ، مفضل بن عمر آن را تحریر نمود . ⁵²

   رساله الامام الی اصحابه که راهنمایی برای سلوک یارانش می باشد . ⁵³

رساله فی الغنائم که پاسخ های حضرت پیرامون خمس و غنائم است . ⁵⁴

« رساله فی وجود معایش العباد » که پیرامون انواع حرفه ها ، تجارت ، صنعت و ... است . ⁵⁵

« الجعفریات » که مجموعه روایاتی به ترتیب ابواب فقه است که  امام کاظم ^(ع) آن را نقل کرده است . ⁵⁶

« رسائلی » که جابر بن حیان از حضرت روایت کرده و تا 500 عدد شمارش شده است . ⁵⁷

« نشر الدر » صحیفه ایی است در کلمات قصار حضرت که گویا به صورت مجموعه ای واحد بوده و ابن شعبه حرانی آن را در « تحف العقول » آورده است . ⁵⁸

« کتاب الحج » که ابان بن عبدالملک  آن را نقل کرده است . ( 13 ) رجال الکشی ( ص 14 )

به جز این ها نوشته های دیگری نیز به آن حضرت منسوب است . ⁵⁹

کتاب هایی که توسط شاگردان حضرت تألیف شده بسیار است . برخی نام 373 نفر از آنان را با ذکر تألیف و نوشته آنان را یاد کرده اند که از میان آن ها 27 نفر کسانی هستند که بیش از یک تألیف    دارند . ⁶⁰

ابن عدی می گوید : « برای جعفر صادق ^{( ع )} احادیث و نسخه های بسیاری است و او همان گونه که یحیی بن معین می گوید از افراد مورد اعتماد و ثقه است » . ⁶¹

محمد عجاج خطیب از ابن حجر نقل کرده که می گوید : « نزد جعفر صادق ^{( ع )} فرزند محمد باقر ^{( ع )} رساله ها و احادیث و نسخه ها بوده است و او از ثقات محدثین است . ⁶² 

   نتیجه : 

1.         روش های امام صادق ^(ع) در برنامه های آموزشی و تربیتی بنا بر شرایط زمانی صورت گرفته است .

2.        امام صادق ^(ع) با توجه به نا مساعد بودن شرایط زمانی از قیام مسلحانه در مقابل حکومت خودداری کردند و به فعالیت های فرهنگی روی آوردند .

3.       امام^(ع) با حکومت هیچ همکاری نداشتند و در موارد فراوان تذکراتی را به حاکمان می دادند .

4.       عمده تلاش های امام ^(ع) در بیان مسئله امامت و مقابله با انحرافات فکری زمان صورت گرفته است .

5.       تربیت شاگردان در حوزه های مختلف دینی ، علمی و ... در دستور کار امام ^(ع) بوده است . 

نوشته ی :   کوروش  بابلی

پی نوشت ها :

1.         حصولی ، صلاح الدین الوفی با الوفیات ، ج 11 ص 127 .

2.        سمیره مختار لیثی ، جهاد شیعه ، ص 238 .

3.       احمد خضری ، تاریخ عباسیان از آغاز تا سقوط آل بویه ، ص 33 .

4.       ابن عبدربه ، العقد الفرید ، ج 1 ص 245 .

5.       سید حسین محمد جعفری ، تشیع در مسیر تاریخ ، ص 336 .

6.        کلینی ، کافی ، ج 1 ص 208 .

7.       همان ص 261 .

8.       همان ص 285 .

9.        همان ص 286 .

10.     کامل الزیارات ، ص 105 .

11.     الاغانی ، ج 7 ص 260 .

12.    همان ص 260 .

13.   بحار الانوار ، ج 101 ص 303 .

14.    همان ص 304 .

15.    رجال الکشی ، ج 2 ص 574 .

16.    همان ص 575 .

17.   همان ص 575 .

18.   همان ص 575 .

19.    اصول کافی ج 1 ص 310 .

20.    همان ج 1 ص 311 .

21.    ابن شهر آشوب ج 3 ص 434 .

22.   سهیل طقوش ، دولت عباسیان ، ص 64 .

23.  همان ص 65 .

24.   مروج الذهب ج 3 ص 269 .

25.   باقر شریف قریشی ، حیات الامام الرضا ^(ع) ، ص 49 .

26.   دولت عباسیان ، ص 67 .

27.  سید محمد حسین موسوی ، زندگانی امام صادق ^(ع) ، ص 99 .

28.  همان ص 100 .

29.   علی آقا خانی ، جریان شناسی بنی هاشم پس از قیام عاشورا ، ص 52 .

30.   حُر عاملی ، وسائل الشیعه ج 18 ص 81 .

31.   همان ص 29 و 30 .

32.  طوسی ، رجال الکشی ، ص 185 .

33. کلینی ، کافی ، ص 69 .

34.  شیخ صدوق الامالی ، ج 3 ص 264 .

35.  احمد بن یحیی بلاذری ، انساب الاشراف ، ج 3 ص 105 .

36.  طوسی ، ص 185 .

37. کلینی ، ج 1 ص 105 .

38. دانشنامه جهان اسلام مقاله عباس زریاب و حسن طارمی حرف ب .

39.  ابن شهر آشوب ، مناقب آل ابی طالب ، ج 4 ص 275 .

40.    اصغر منتظر القائم ، تاریخ امامت ، ص 267 .

41.    همان ص 268 .

42.   احمد خضری ، تاریخ تشیع ، ج 2 ص 245 .

43.  شرح نهج البلاغه ، ج 5 ص 5 .

44.  محمد جواد مشکور ، فرهنگ فرق اسلامی ص 347 .

45.  همان ص 415 .

46.   بحار الانوار ، ج 11 ص 26 .

47.   الارشاد ص 271 .

48.  ذکری الشیعه ، ص 16 .

49.   کافی ج 1 ، ص 42 ، ح 8 .

50.    همان ج 1 ، ص 4 ، ح 9 .

51.    الذریعه ، ج 2 ، ص 484 .

52.   بحارالانوار ، ج 3 ، ص 57 .

53.  کافی ، ج 1 ، ص 14 – 12 .

54.  تحف العقول ، ص 339 .

55.  تحف العقول ، ص 331 .

56.   الذریعه ، ج 2 ص 109 .

57.  دائره المعارف القرآن العشرین ، ج 3 ، ص 109 .

58.  تحف العقول ، ص 324 ، 325 .

59.   تدوین السنه الشریفه ص 417 .

60.    مسیر حدیث در اسلام ، ص 206 = 109 .

61.    تهذیب التهذیب ، ج 2 ، ص 104 .

62.   السنه قبل از التدوین ، ص 358 .

   منابع و مآخذ :

   الف ) کتاب ها

1.         منتظر القائم ، اصغر ، تاریخ امامت ، معارف ، قم  1384 .

2.        خضری ، احمد ، دولت عباسیان از آغاز تا سقوط آل بویه ، همت ، تهران ، 1382 .

3.       خضری ، احمد ، تاریخ تشیع 2 جلد ، همت ، قم ، 1385 .

4.       طقوش ، سهیل ، دولت عباسیان ، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ، 1386 .

5.       مشکور ، محمد جواد ، فرهنگ فرق اسلامی ، بنیاد پژوهش های اسلامی ، 1387 .

6.        مختار لیثی ، سمیره جهاد شیعه در دوره اول عباسی ، بنیاد مهدویت ، قم ، 1382 .

7.       جعفری ، محمد حسین ، تشیع در مسیر تاریخ ، دفتر تبلیغات اسلامی ،  1382 .

8.       موسوی ، سید محمد حسین ، زندگانی امام صادق ^(ع) ، قم ، 1372 .

9.        بلاذری ، احمد ، انساب الاشراف ، بیروت ، 1979 .

   ب ) مقالات :

1.         آقا خانی ، علی ، جریان شناسی بنی هاشم پس از قیام عاشورا ، فصلنامه تاریخ اسلام شماره 38 .

   ج ) نرم افزار ها :

1.       نرم افزار رد شبهه وهابیت ، حوزه علمیه اصفهان .

2.      کتابخانه امام حسین ^(ع) حوزه علمیه اصفهان .