سوره حمد

بسمه تعالی 

   می خواهم مطالبی در باره سوره حمد « فاتحه الکتاب » یا همان سوره فاتحه بنویسم . خوب می دانیم که اولین سوره قرآن است که هر مسلمان باید در نماز های یومیه ده بار آن را بخواند . این سوره همان طور که می دانیم حمد و ستایش خداوند از زبان بندگان است و پس از حمد و ستایش ، از خداوند      می خواهیم ما را به راه راست هدایت فرماید . راه راست یا صراط مستقیم راه کسانی که به آن ها نعمت بخشیدی « نعمت هدایت » ، نه راه کسانی که مورد غضب خداوند قرار گرفته اند و نه راه گمراهان .

1- آهنگ این سوره

این سوره اساسا با سوره هاى دیگر قرآن از نظر لحن و آهنگ فرق روشنى دارد به خاطر اینکه سوره هاى دیگر همه بعنوان سخن خدا است ، اما این سوره از زبان بندگان است ، و به تعبیر دیگر در این سوره خداوند طرز مناجات و سخن گفتن با او را به بندگانش آموخته است .

آغاز این سوره با حمد و ستایش پروردگار شروع مى شود .

و با ابراز ایمان به مبدء و معاد (خداشناسى و ایمان به رستاخیز) ادامه مى یابد، و با تقاضا ها و نیاز هاى بندگان پایان مى گیرد.

انسان آگاه و بیدار دل ، هنگامى که این سوره را مى خواند، احساس مى کند که بر بال و پر فرشتگان قرار گرفته و به آسمان صعود مى کند و در عالم روحانیت و معنویت لحظه به لحظه به خدا نزدیکتر مى شود .

این نکته بسیار جالب است که اسلام بر خلاف بسیارى از مذاهب ساختگى یا تحریف شده که میان «خدا» و «خلق» واسطه ها قائل مى شوند به مردم دستور مى دهد که بدون هیچ واسطه با خدایشان ارتباط برقرار کنند!.

این سوره تبلورى است از همین ارتباط نزدیک و بى واسطه خدا با انسان ، و مخلوق با خالق ، در اینجا تنها او را  مى بیند، با او سخن مى گوید، پیام او را با گوش جان مى شنود، حتى هیچ پیامبر مرسل و فرشته مقربى در این میان واسطه نیست و عجب اینکه این پیوند و ارتباط مستقیم خلق با خالق آغازگر قرآن مجید است .

2- سوره حمد، اساس قرآن است .

در حدیثى از پیامبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله و سلم) مى خوانیم که «الحمد ام القرآن» و این به هنگامى بود که جابر بن عبدالله انصارى خدمت پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم) رسید، پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم) به او فرمود:

«الا اعلمک افضل سورة انزلها الله فى کتابه ؟ قال فقال له جابر بلى بابى انت و امى یا رسول الله ! علمنیها، فعلمه الحمد، ام الکتاب»

«آیا برترین سوره اى را که خدا در کتابش نازل کرده به تو تعلیم کنم ، جابر عرض کرد آرى پدر و مادرم به فدایت باد، به من تعلیم کن ، پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم) سوره حمد که ام الکتاب است به او آموخت سپس اضافه فرمود این سوره شفاى هر دردى است مگر مرگ».

و نیز از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمود: «و الذى نفسى بیده ما انزل الله فى التوراة ، و لا فى الزبور، و لا فى القرآن مثلهاهى ام الکتاب» «قسم به کسى که جان من به دست او است خداوند نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور، و نه حتى در قرآن ، مثل این سوره را نازل نکرده است ، و این ام الکتاب است».

دلیل این سخن با تأمل در محتواى این سوره روشن مى شود، چرا که این سوره در حقیقت فهرستى است از مجموع محتواى قرآن ، بخشى از آن توحید و شناخت صفات خدا است ، بخشى در زمینه معاد و رستاخیز سخن مى گوید و بخشى از هدایت و ضلالت که خط فاصل مؤمنان و کافران است سخن مى گوید، و نیز در آن اشاره اى است به حاکمیت مطلق پروردگار و مقام ربوبیت و نعمت هاى بى پایانش که به دو بخش عمومى و خصوصى (بخش رحمانیت و رحیمیت) تقسیم مى گردد، و همچنین اشاره به مسأله عبادت و بندگى و اختصاص آن به ذات پاک او شده است .

در حقیقت هم بیانگر توحید ذات است ، هم توحید صفات ، هم توحید افعال ، و هم توحید عبادت .

و به تعبیر دیگر این سوره مراحل سه گانه ایمان : اعتقاد به قلب ، اقرار به زبان ، و عمل به ارکان را در بر دارد، و  مى دانیم «ام» به معنى اساس و ریشه است .

شاید به همین دلیل است که «ابن عباس» مفسر معروف اسلامى مى گوید: «ان لکل شى ء اساسا... و اساس القرآن الفاتحة».

«هر چیزى اساس و شالوده اى دارد... و اساس و زیر بناى قرآن ، سوره حمد است». روى همین جهات است که در فضیلت این سوره از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم) نقل شد: «ایما مسلم قراء فاتحة الکتاب اعطى من الاجر کانما قراء ثلثى القرآن ، واعطى من الاجر کانما تصدق على کل مؤ من و مؤ منه» هر مسلمانى سوره حمد را بخواند پاداش او به اندازه کسى است که دو سوم قرآن را خوانده است (و طبق نقل دیگرى پاداش کسى است که تمام قرآن را خوانده باشد) و گوئى به هر فردى از مردان و زنان مؤ من هدیه اى فرستاده است».

تعبیر به دو سوم قرآن شاید به خاطر آنست که بخشى از قرآن توجه به خدا است و بخشى توجه به رستاخیز و بخش دیگرى احکام و دستورات است که بخش اول و دوم در سوره حمد آمده ، و تعبیر به تمام قرآن به خاطر آن است که همه قرآن را از یک نظر در ایمان و عمل مى توان خلاصه کرد که این هر دو در سوره حمد جمع است .

3- سوره حمد افتخار بزرگ پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم)

جالب اینکه در آیات قرآن سوره حمد به عنوان یک موهبت بزرگ به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم) معرفى شد، و در برابر کل قرآن قرار گرفته است ، آنجا که مى فرماید: «و لقد آتیناک سبعا من المثانى و القرآن العظیم»: «ما به تو سوره حمد که هفت آیه است و دو بار نازل شده دادیم همچنین قرآن بزرگ بخشیدیم» (سوره حجر آیه 87 ).

قرآن با تمام عظمتش در اینجا در برابر سوره حمد قرار گرفته است ، نزول دوباره آن نیز به خاطر اهمیت فوق العاده آن است .

همین مضمون در حدیثى از امیر مؤمنان على علیه السلام از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم) نقل شده است که فرمود: «ان الله تعالى افرد الامتنان على بفاتحة الکتاب و جعلها بازاء القرآن العظیم و ان فاتحة الکتاب اشرف ما فى کنوز العرش»: «خداوند بزرگ به خاطر دادن سوره حمد بالخصوص بر من منت نهاده و آنرا در برابر قرآن عظیم قرار داده ، و سوره حمد با ارزشترین ذخائر گنج هاى عرش خدا است !.

4- تأکید بر تلاوت این سوره

با توجه به بحث هاى فوق که تنها بیان گوشه اى از فضیلت سوره حمد بود روشن که چرا در احادیث اسلامى در منابع شیعه و سنى این همه تأکید بر تلاوت آن شده است ، تلاوت آن به انسان ، روح و ایمان مى بخشد، او را به خدا نزدیک مى کند، صفاى دل و روحانیت مى آفریند، اراده انسان را نیرومند و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون مى سازد، و میان او و گناه و انحراف فاصله مى افکند.

به همین دلیل در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى خوانیم «رن ابلیس اربع رنات اولهن یوم لعن ، و حین اهبط الى الارض ، و حین بعث محمد (صلى اللّه علیه و آله و سلم) على حین فترة من الرسل ، و حین انزلت ام الکتاب»: «شیطان چهار بار فریاد کشید و ناله سر داد نخستین بار روزى بود که از درگاه خدا رانده شد سپس هنگامى بود که از بهشت به زمین تنزل یافت ، سومین بار هنگام بعثت محمد (صلى اللّه علیه و آله و سلم) بعد از فترت پیامبران بود، و آخرین بار زمانى بود که سوره حمد نازل شد» ! ¹

     پس بیائید سعی کنیم در مراسم ترحیم و بزرگداشت کسی که از دنیا رفته فقط حمد و سوره و قرآن تلاوت کنیم و ثواب قرائت آن را به روح متوفی هدیه کنیم و از کار های بیهوده ای مانند آوردن تاج گل ، خواندن شعر و یا اعمال بی فایده دیگر پرهیز کنیم . متأسفانه امروزه در بعضی از مراسم ترحیم به جای خواندن قرآن و یا تبلیغ معارف دینی ، مداح و یا باید گفت مجری برنامه از کسانی که در مراسم شرکت کرده اند یا اعلامیه و یا پلاکارد نوشته اند ، تشکر         می کند .

   این اعلامیه ها هم از اسم شان پیداست برای اعلام نمودن و خبر دادن این که کسی به رحمت خدا رفته تا بستگان و دوستان متوفی شرکت نمایند ، می باشد ؛ ولی بر عکس امروزه اعلامیه برای چشم و هم چشمی و اکثرا اسراف است . زیرا بسته های کاغذ آ – 4 و یا آ – 3 بدون استفاده فقط در لحظه ای که مردم در مسجد حضور دارند بین حضار توزیع می شود ؛ یعنی برای مراسمی که هم اکنون در حال اجراست مردم را دعوت کرده اند که خیلی مضحک به نظر   می رسد ؟!

   حالا به اعلامیه هایی که در کاغذ های آ – 4 نوشته می شد نیز قانع نیستند و به کاغذ های بزرگ آ – 3 و بنر روی آورده اند . در بنر هایی که برای مراسم ترحیم چاپ می شود ، اگر دقت نکنید فکر می کنید که برای تبلیغات انتخاباتی می باشد !!

   حال از شما سؤال می کنم آیا این اعلامیه ها و یا بنر ها برای شب اول قبر میت فایده ای دارد ؟ متأسفانه جواب منفی است و روح میت از این اعمال بیزار است ! زیرا کاری ناپسند و گناهی کبیره است . پس بیائیم با این رسم های غلط مبارزه نموده و آنچه که اسلام گفته انجام دهیم .

 1 – تفسیر نمونه ، جلد اول