عروه الوثقی
حضرت امام خمینی (ره): آنها که خواب آمریکا را می‌بینند، خدا بیدارشان کند.عروه الوثقی
حضرت امام خمینی (ره): آنها که خواب آمریکا را می‌بینند، خدا بیدارشان کند.نوع نگاه امام علی(ع) به مسئله تجربه
بسمه تعالی
پژوهشگر : کورش بابلی *
چکیده
دیدگاه های امام علی (ع) در خصوص حوادث گذشته تفسیر روشن مفاهیم وتعابیر قرآنی چون : عبرت، قصص، نباء سیر و سنت است که تعبیر عبرت که قالب پرداخت های تاریخی قرآن می باشد ، در کتاب نهج البلاغه، و آثار مسلمانان مورد توجه قرار گرفت و تاریخ به عنوان تجارب الامم عرضه شد .
درسخنان امام علی (ع) فلسفه حوادث گذشته هدفمند و کسب تجربه از آن موجب موفقیت و پیروزی است ؛ زیرا این حوادث منبع معرفت و تجربه های گذشتگان برای عبرت آیندگان بیان می کند که با مطالعه دقیق آن می توان عوامل ظهور وسقوط را شناخت و این آشنایی پاس داشت آینده برای حرکت در مسیر درست زندگی است .
در سیره حکومتی امام علی (ع) داشتن تجربه، شرط مهم در واگذاری مسئولیت ها و مشورت ها بوده است . ثبت و انتقال درست این تجربه ها به منظور استفاده دیگران در سیره حکومتی علی (ع) دیده می شود .
این مقاله با رویکرد تحلیلی و نظری با هدف تبیین دیدگاه علی (ع) در باره اهمیت تجربه و آثار و نتایج آن تدوین شده است.
واژگان کلیدی : امام علی (ع) ، تاریخ ، عبرت ،تجربه ، تصمیم درست.
مقدمه
کلمه تجربه در لغت به معنای آزمایش و امتحان است. در قاموس عربی « المجرب» به معنای آزمایش شده ، ورزیده ، تعلیم دیده ، خبره و امتحان شده آمده است و تجربه دار به کسی گفته می شود که راه حل های مشکلاتی که در زمان و مکان خاص برای او ایجاد شده است می داند و الان نیز به استناد آن تصمیم صحیح برای تدبیر امور می گیرد .
یکی از مهم ترین بخش های قرآن توجه به سرگذشت اقوام و انبیای گذشته و مضامین دعوت آن ها ، اعمال اقوام و انقراض آن هاست . این بخش ها که در قرآن و نهج البلاغه متعدد است ، با هدف عبرت گیری وکسب تجربه بیان شده است .
هدف مهمی که در این مقاله بررسی می شود، آشکار کردن اهمیت تجربه در رفتارها و سیره ی حکومتی امام علی (ع) است.
هر چند موضوع تاریخ از دیدگاه امام علی (ع) از قدیم مورد توجه بوده ، اما کتاب یا مقاله ای مستقل در زمینه تجربه در تاریخ نیافتم و این مقاله اولین کوشش در این موضوع می باشد . به هر حال بحث و نظر در این خصوص بسیار گسترده است و هدف این نوشتار جز بررسی مختصر موضوع نمی باشد . مهم ترین منابعی که در این تحقیق مورد استفاده بوده است ، می توان به کتاب ارزشمند نهج البلاغه ، ترجمه های مختلف آن ، شرح وتفسیر نهج البلاغه تالیف علامه محمد تقی جعفری و شرح و تفسیر غررالحکم اشاره کرد .
امام علی (ع) و نوع نگاه به تجربه
1 - بهره گیری از تجربه در تصمیم گیری 1
بهره گیری از تجربه های گوناگون خود ، منبعی برای درک و فهم بهتر مسائل است و آنان که از تجربه های خود ودیگران به درستی استفاده می کنند . در تصمیم گیری ها کمتر دچار اشتباه می شوند و از توفیق بیشتری در اداره امور برخوردارند. امام علی (ع)می فرماید:
« نگهداری[وبهره گیری درست]از تجربه سبب موفقیت است» 2
این موفقیت بدان سبب است که تجربه خود دانش تازه ای در باره امور فراهم می آورد و تصمیم گیری را با پشتوانه آن استوار تر می سازد در خطبه «وسیله» از حضرت امام علی (ع) آمده است :
«در تجربه دانشی تازه نهفته است»3
علاوه بر این ، تجربه موجب افزایش و کارایی خرد می گردد، در نتیجه تصمیم ها به درستی و با دقت بیشتر می انجامد. از امام علی (ع) نقل شده است که می فرماید:
«خرد استعدادی است که با علم وتجربه افزایش می یابد.»4
و نیز از امام حسین(ع) روایت شده است :
« تجربه های طولانی سبب افزایش خرد است»5
همچنین با بهره گیری از تجربه هاست که در برابر انبوهی از معضلات و راه های گوناگون و مبهم ، می توان به تصمیم صحیح دست یافت ، زیرا اگر تجربه نبود راه های نا پیدا بر جستجو گران پنهان می ماند. از امیر مومنان (ع) نقل شده است که فرمود:
«اگر تجربه ها نبود راه ها پنهان می ماند.»6
و روشن است که گام زدن در راه های ناشناخته و پنهان چه خطر هایی ممکن است در پی داشته باشد و تصمیم گیری بدون تعقل و تفکر موجب چه پشیمانی هایی گردد . آنان که برای تصمیم گیری تجربه ها را بکار می برند از این خطرها در امان می مانند.
حضرت علی (ع) در این باره می فرماید:
«هر که با تجربه ها[تصمیم خود را] استوار سازد از تباهی بر کنار می ماند.»7
2- تجربه ، مانع فریب وشکست
به میزانی که تجربه های انسان زیاد می شود به گنجینه ای با ارزش برای تصمیم گیری صحیح دست پیدا می کند که عامل مهمی در کاهش اشتباه ها وفریب ها می شود.
« هر کسی تجربه اش بسیار باشد کمتر فریب می خورد.»8
این حقیقت در حدیث مشهور نبوی به زیبایی تمام وارد شده است.که فرمود:
«مومن از یک سوراخ دو بار گزیده نمی شود.» 9
بنابر این وقتی کاری تجربه شد، ودرستی و زیان آن روشن گردید، دیگر نباید آن تجربه تکرار شود که نتیجه آن جز زیان نیست . کسانی که در تصمیم گیری ها خود، از پشتوانه تجربه ها بهره نمی گیرند ، پیوسته در معرض اشتباه و زیانند .
« کسانی که خود را بی نیاز از استفاده درست از تجربه ها در تصمیم گیری می دانند در مسیر سقوط پیش می روند . زیرا:
هر کسی خود را از تجربه بی نیاز بداند از دیدن عاقبت امور کور گردد . »10
حال آن که با بهره گیری درست ازتجربه ها می توان بهترین راه کارها را یافت و به اقدام مناسب دست زد که حضرت علی (ع) می فرماید:
« هر که تجربه ها را نگه دارد [وبه موقع به کار ببندد]اعمال وبرنامه هایش درست می شود»11
اهمیت این موضوع در میدان نبرد دو چندان است ،که نداشتن تجربه موجب شکست خود و دیگران و مقاومت نکردن در مقابل تاکتیک های دشمن می شود . زیرا هر یک از طرف های در گیر کلیه امکانات نظامی تبلیغی و...را به منظور غافل گیر کردن نیرو ها ی طرف مقابل وایجاد تزلزل در روحیه آنان به کار می گیرد . پیامبر اسلام(ص) فرمود :
« جنگ خدعه و فریب است»12
حضرت علی (ع) نیز در این خصوص می فرماید:
« هر که کارها را نیازماید و به محک تجربه نگذارد ، دچار فریب می شود.»13
بدین تر تیب اگر نیروی رزمی تجربه کافی نداشته و با مشکلات میدان رزم و تاکتیک های آن آشنا نباشد ، نمی تواند در برابر انواع ترفند های رزمی و طرح های فریبنده دشمن مقاومت کرده و موفق شود .
علاوه بر این که تجربه در عدم فریب نیرو ها نقش اساسی دارد ، در غافل گیرکردن دشمن نیز موثر است چون با کار کشتگی و تجربه می توان دشمن را فریب داد و غافلگیر کرد . 14
3- تاریخ محصول تجربیات گذشتگان
غرض از تاریخ آگاهی بر احوال گذشتگان است و فایده آن عبرت گرفتن از این احوال و گرفتن تجربه از راه وقوف بر دگرگونی های روزگار است تا از مضرات ان احتراز و از منافع آن ها استفاده شود . این علم چنان که گفته اند «عمر دو باره» است . 15
هر کسی در زندگی خود احتیاج به تجربه دارد ،اما عمر یک شخص برای کسب همه ی تجربه ها کافی نیست.تنها از راه تاریخ می توان از تجربه های گذشتگان بهره گرفت ؛ زیرا تاریخ در بر دارند تجربه های افراد و جامعه هایی است که در گذشته زندگی کرده و تجربه های تلخ و شیرینی کسب نموده اند که اکنون می توان از آن ها سود جست، چنین کسی آن را می ماند که به درازای تاریخ عمر کرده باشد .
تاریخ در نهج البلاغه، صحنه کشاکش و آزمایش انسان هاست و پیروز و سر بلند کسی است که موفق به طی این مسیر بر مبنای معیارهای الهی شود. شکل گیری تاریخ به دست انسان ها و بر اساس سنت خداوندی صورت می گیرد.
در فهم تاریخ نگری نهج البلاغه دو مفهوم «دنیا و آخرت»کلیدی و حساس است.آنچه که در توصیف دنیا آمده ، مانند «برای آزمایش و عبرت» و« عرصه ی نبرد حق و باطل» همان نگاهی است که تاریخ را از این دیدگاه معنا می کند.
آدمی باید بداند که دنیا وسیله است نه هدف، چون اگر آن را هدف خود بداند از درک و دریافت قدر و منزلت خود باز می ماند. تمام زشت کاری های آدمی در طول تاریخ به دلیل آن بوده که وی دنیا را «منزلگاه آخر »پنداشته و شیطان نیز با وسوسه هایش،آنرا آراسته تر جلوه داده است .
نگرش به تاریخ در نهج البلاغه ، نگرشی است که از خدا آغاز شده و به خدا ختم می شود ؛ همه چیز فانی است الا او، و او اصل است و غیر او، همه فرع ، مقام انسان ارجمند است به شرط آن که آن را بشناسد . حجت براو تمام و ادله ی بسیار بر او عرضه شده، اما در نهایت،باز هم خود اوست که باید راه خویش را بر گزیند ، او راه های بسیاری را آزموده و می آزماید و تاریخ به معنای مجموعه گزینش ها و آزمایش های اوست که هویت و چگونه بودنش را هم می نماید و هم می سازد 16 و امام علی (ع)تجربه نیندوختن از تاریخ را نشانه سقوط می داند و می فرماید:
« چهار چیز نشانه سقوط و سیر نزولی جامعه است : سوءتدبیر(در طرح وبرنامه ریزی)، ریخت وپاش ( در هزینه)، تجربه نیاندوختن از تاریخ و زیاد پوزش خواستن.» 17
4- نقش تجربه در احیاء گری
نهج البلاغه افزون بر اینکه ما را به مطالعه و تحقیق در تاریخ سفارش می کند ؛ خود در نقل حوادث و وقایع مهم و حساس تاریخی پیشگام است و بیش از هر کتاب دیگر از تاریخ سخن به میان آورده است . در نخستین خطبه ی آن مقاطع مهمی از تاریخ عنوان شده است. همانند تاریخ پیدایش جهان و مراحل طبیعی آن، آفرینش انسان نخستین (حضرت آدم (ع) )خلقت فرشتگان و بعثت انبیا علیهم السلام که هرکدام تجربه ای در مواجهه با زمان شان داشته اند و برای ما به یادگار گذاشتند . مقاومت حضرت ابراهیم خلیل(ع)،تجربه سیاسی پیامبر(ص) در مبارزه با شرک و... همه این ها نشانگر اهمیت تجربه در نهج البلاغه است.
علی (ع) خطاب به فرزندش این مسئله را چنین بیان می فرماید:
« قلبت را با موعظه واندرز زنده کن... و با نشان دادن فجایع ومصائب دنیا آن را بصیر گردان واز حملات روزگار و زشتی های گردش شب و روز بر حذرش دار... اخبار گذشتگان را بر او عرضه کن و آنچه را که به پیشینیان رسیده است یاد آوریش کن . در دیار وآثار مخروبه آن ها گردش نما و درست بنگر که آنها چه کرده اند»18
تاریخ در نهج البلاغه مانند شخص دلسوز و آگاهی معرفی شده است که در مراحل مختلف زندگی به انسان هوشمند چنین رهنمود می دهد:
« تفکر آیینه زندگی و عبرت گرفتن (از تحولات تاریخی)بیم دهنده ای خیر خواه است.» 19
5- ولایت امام علی(ع) وائمه، محک تجربه
پیامبر (ص) اعتقاد دارند که ولایت امام علی(ع) و ائمه برای تجربه بشریت است . غفاری مازندرانی در ترجمه کتاب الاحتجاج از پیامبر(ص) در روز غدیر نقل می کند :
«حضرت مهیمن ( خدای مسلط بر امور ) ممتحن ( امتحان کننده ) است تا شما را با اعلام وتبلیغ ولایت علی (ع) و ائمه البریه ( خوبان ) تجربه نماید»20
ازدیدگاه« کتاب تاریخ سیاسی غیبت» ، فلسفه غیبت صغری برای کسب تجربه در دوران غیبت کبری است ؛ می نویسد:
« غیبت صغری مقدمه و زمینه ساز غیبت کبری به شمار می رود، توقیع های حضرت توسط نواب به دست مردم می رسید و بدین ترتیب شیعیان، با پیشوایان مرتبط می شدند وخود را برای غیبت کبری و رویارویی با شرایط دشوارتر آماده می کردند . در پرتو این تجربه و تمرین بود که تحمل غیبت کبری برای شیعیان از بعد اعتقادی چندان مشکل نبود، در حالی که پذیرش آن برای دیگران دشوار بود»21
6- تجربه در وصیت نامه امام علی(ع)
حضرت علی (ع) خطاب به امام حسن(ع) به عنوان نماینده همه فرزندان ، در بهره مندی از تجربه و حوادث گذشته می فرماید :
الف - « با تصمیم جدی به استقبال امری بشتاب که اندیشمندان و اهل تجربه زحمت آزمودن آن را کشیده اند . 22
ب) از تکیه کردن بر آرزوها بر حذر باش که سرمایه احمقان است و عقل وسیله به یاد سپردن تجربه هاست . 23
ج) بهترین تجربه هایت آن است که به تو پند دهد ، پیش از آن که فرصت از دست برود و مایه اندوهت گردد آن را غنیمت شمار.24
د - پسرم اگر من چه به اندازه همه کسانی که پیش از من بوده اند نزیسته ام اما در کردار آنان بدقت نگریستم و در اخبارشان تفکر نمودم و در آثار آن ها به سیر و سیاحت پرداختم تا همچون یکی از آنان شدم ؛ بلکه گویا در اثر آنچه از تاریخ آن ها به من رسیده با همه آنان از اول تا آخر بوده ام . من قسمت زلال زندگی آنان را از قسمت تاریک و باز شناختم و سود و زیانش را دانستم» . 25
تفسیر: امام در این بخش نمی فرماید قوانین پیش ساخته در باره انسان ها چنین اقتضا می کند که من برای تو می خواهم بگویم ؛ بلکه می فرماید فرزندم من در کردار و رفتار آنان نگریستم و آثار آنان را پی گیری کردم ؛ در باره اخبار صحیح آنان اندیشیدم در این راه چنان استواری و پی گیری دقیق کار کردم که گویا من با همان مردم بوده ام و با آنان زندگی کرده ام ؛ لذا اصول و قوانین ناب را که از حوادث و رفتارهای زندگی و نتایج کارهای آنان به دست آوردم برای تو انتخاب نموده و بیان می کنم.26
7-داشتن تجربه، شرط اصلی واگذاری مسئولیت ها
اهمیت تجربه در فرهنگ اسلامی بحدی است که در برخی روایات از آنان به عنوان یکی از معیارهای گزینش نیرو یاد شده است. از جمله معیار های مسئولیت، شناخت و سنجش توانایی افراد به میزان تجربه آنان بیان شده است، زیرا گوهر توانایی انسان ها در معرکه آزمون ها مشخص می شود. از امیر مومنان(ع) روایت شده است که فرمود:
« مردمان جز با آزمون شناخته نشوند»27
واگذاری مسئولیت به افراد بدون آن که آزمون شده باشند وتوانایی های شان مشخص شده باشد، به منزله آن است که افراد و مسئولیت ها در معرض تباهی قرار گیرند. کسی که پیش از آزمودن خویش و ظهور توانایی هایش خود را در معرض مسئولیتی قرار دهد به استقبال هلاکت می رود و نه تنها خود را ، بلکه آن مسئولیت را به سوی تباهی می برد .خواجه نصیر الدین طوسی با بهره گیری از سخنان امام علی (ع) در باره شرایط واگذاری مسئولیت ها می نویسد:
« اما این شرایط عبارتند از شرافت در اصل و نسب، همت بلند، متانت رای، داشتن تجربه کافی، اراده محکم، صبر بر شداید، توانگری، شجاعت»28
سیره حکومتی امام علی(ع): در زمان حکومت حضرت علی (ع)مصر یکی از استان های حساس بود . علی (ع)پس از بر کناری قیس ابن سعد از استانداری مصر، محمد بن ابی بکر 29را بر گزید در زمان استانداری وی حمله معاویه به مصر شروع شد ، همراهی مخالفان داخلی با سپاه معاویه سبب اختلافات در میان مصریان شد . نا بسامانی اوضاع مصر و فقدان تجربه محمد بن ابی بکر در مدیریت بحران موجب نگرانی امام شد و تصمیم گرفت مالک اشتر را به جای وی به استانداری مصر منصوب کند ؛ بدین منظور نامه ای به مالک اشتر نوشت که در آن به اهمیت تجربه در حکومت و علت عزل محمد ابن ابی بکر چنین می نویسد:
«راستی تو از کسانی هستی که من برای بر پاداشتن دین از تو کمک می گیرم و بوسیله ی تو سرکشان را به جای خود می نشانم و مرز پر از بیم و خطر را بر دشمن می بندم . استانداری مصر را به محمد بن ابی بکر واگذار کردم ؛ شورشیان بر وی شوریدند او جوانی است کم سن و سال در جنگ آزموده نیست تجربه درکارها ندارد ؛ پس بی درنگ به سوی من بشتاب تا در کاری که شایسته است بیندیشیم »30
نکته جالب در نامه امام علی (ع)این است که علت بر کناری محمد بن ابی بکر را تنها کم تجربگی او می داند . در فرازی دیگر به مالک دستور می دهند که در واگذاری مسئولیت ها افرادی را بر گزیند که از جمله ویژگی آن ها داشتن تجربه باشد:
« و از میان ایشان افرادی را برگزین که تجربه دارند، ازحیا برخوردار،از خاندان پارسا ودر مسلمانی پیش قدم باشند، زیرا بواسطه این خصلت ها اخلاقشان گرامی تر و آبرویشان محفوظ تر و طمعشان کمتر است و در سنجش عاقبت کار ها بینا تر هستند»31
8- اهمیت استفاده از تجربه دیگران در نکاه امام علی(ع)
مسئله مهمی که در بحث تجربه باید مورد توجه قرار گیرد ،استفاده از تجربه دیگران است. هر شخصی نمی تواند تمام کارها را خود تجربه نماید ، بلکه باید از حاصل تجربه دیگران استفاده کند. این مسئله در امور نظامی اهمیت بیشتری د ارد . باید تجارب دیگران را مطالعه کرد و راه وروش جنگ را آموخت و به رای و نظرشان احترام گذاشت. بدین جهت است که امام علی(ع) می فرماید:
«رای و اندیشه پیر مرد را در جنگ و هر کاری از صلابت و دلاوری جوان بیشتر دوست دارم»32
امام علی (ع) وظیفه صاحبان تجربه را قرار دادن آن در اختیار دیگران می داند و در وظیفه دیگر مردمان آموختن تجربه از افراد با تجربه ، می فرماید:
« از وظایف مردم عادی است که بکوشند و بیاموزند و تجربه بیندوزند تا از عوامی بیرون آیند و به جرگه خواص بپیوندند . »
آموز های اسلامی همان گونه که دانشمندان را موظف کرده که از دانش خود دیگران را بهره مند سازند آنان نیز که نمی دانند را مکلف ساخته بیاموزند و بر اندوخته های خویش بیافزایند و با هر نسیمی به این سو وآن سو نروند»33
در بیانی دیگر اهمیت استفاده از تجربه دیگران را چنین بیان می فرماید:
« شقی کسی است که از منفعت تعقل وتجربه ای که به او داده شده است ، محروم بماند» . 34
9-اهمیت ثبت حوادث در نگاه امام علی (ع)
مقصود از ثبت فقط نوشتن جزئیات حوادث نیست، بلکه مقصود از نوشتن، عبرت ،حکمت و درس برای آیندگان است . لسان العرب در معنای ثبت می نویسد:« ثبت تبدیل اخبار شفاهی به مطلب نوشته شده است، که به دو شکل ترسیم وتدوین انجام می شود . ارزیابی ،تفسیر و نتیجه گیری از اخبار رسیده ، آن را قابل استفاده می کند. » 35
سیره حکومتی امام علی(ع): در دوران حکومت امام در شهر کوفه ،افرادی را بر دروازه های کوفه گماشت که اسامی و اخبار و مشاهدات کسانی که از شهر خارج می شوند را ثبت کنند . بدین جهت است که در اهمیت ثبت حوادث و تجربه ها می فرماید:
«ای مردم تعین وقت(و تاریخ حادثه را)بنویسید و آن را اعلام نمایید» . 36
همچنین اهمیت این موضوع را در روایت نبوی می توان دریافت که می فرماید :
« علم را مکتوب دارید تا محفوظ بماند» . 37
همین تاکید پیامبر(ص)در نوشتن موجب انتقال علوم و معارف اسلامیبه ما شده است .
سیره حکومتی پیامبر(ص) : پیامبر (ص) دستور فرمودند افرادی خاص نحوه جنگیدن ( قوت ها و کاستی ها ) رشادت ها و تعلل های میدان نبرد واسامی کسانی که صحنه جنگ را ترک می کردند ثبت کنند. در این خصوص می فرماید:
«هر کسی سرگذشت مومنی را ثبت کند گویا او را زنده کرده است» 38
همچنین پیامبر(ص) از تجربه دیگران در جنگ ها استفاده می کرد . ابن اثیر می نویسد : « پیامبر(ص) با استفاده از تجربه سلمان فارسی که تجربه شیوه جنگ های ایرانیان در حفر خندق آشنایی داشت ، توانست شهر مدینه را در مقابل حمله دشمن در جنگ احزاب محافظت کند.39
10- تجربه به مثابه اسناد عینی وعقلی
در متون اسلامی به جای تقسیم عقل - به نظری و علمی - تقسیم بندی دیگری وجود دارد و آن تقسیم عقل ، به عقل طبع ، عقل تجربه و یا ( عقل مطبوع وعقل مسموع ) است . امام علی (ع) می فرماید:
«عقل دو گونه است طبیعی و عقل تجربه که هر دو سود آورند» . 40
و نیز فرموده است:
« عقل را دو گونه یافتم مطبوع و مسموع،عقل مسموع بدون عقل طبیعی سودمند نیست ،چنان که با فقدان نور خورشید دیدن چشم ، سودی ندارد» 41
جالب توجه است که از امام (ع) همین تقسیم،در باره علم روایت شده است:
«دانش دو گونه است مطبوع و مسموع ،دانش مسموع ، بدون دانش طبیعی سودمند نیست»42
از دیدگاه امام علی(ع) برای ارتباط با واقیت های عینی مشاهده و تجربه اساسی ترین وسیله است . براساس همین دیدگاه امام علی(ع) وظایف دانشمندان عبارتند از:
الف- مشاهده و تجربه و توصیف واقعیات وحقایق هستی و وارد نساختن مجهولات به عرصه معلومات.
ب)تصرف صحیح در شناخت شدها و بکار بستن همه علوم ومعارفش برای توفیق یافتن به حیات مطلق»43
11- نقش تجربه در فرماندهی
تجربه کافی در مسائل، فرمانده را بر امور مسلط و با مشکلات آشنا و برای رفع آن ها آماده می سازد . به همین جهت حضرت علی(ع) به خلیفه دوم فرمود :
«تو خود برای جنگ از مدینه خارج نشو، لیکن مردی جنگ دیده را به سوی دشمنان بفرست ؛ دشمن اگر بداند فرمانده در میان سپاه هست تمایلش در جنگیدن افزون می شود » .44
سیره حکومتی پیامبر (ص) : هیثمی در کشف الاستار در باره اهمیت تجربه در فرماندهی از نگاه پیامبر (ص) می نویسد:« در یکی از جنگ ها پیامبر (ص) سعدابن وقاص را برای خبر گیری از وضعیت دشمن به مأموریت فرستاد . سعد در بازگشت برخلاف رفتن ، با آهستگی و وقار بیشتری راه می رفت. پیامبر(ص) فرمود : « چرا بر خلاف رفتنت که با عجله راه رفتی ، راه می روید ؟ گفت با این حرکت نمی خواستم دشمن برداشت کند که با عجله در راه رفتنم ، ترسیده ام .اینجا بود که پیامبر(ص) ضمن تحسین از او و تجربه اش فرمود :
«سعد در امر فرماندهی آدم با تجربه وشایسته ای است»45
ابن اثیردر خصوص سیره امام علی(ع)در جنگ ها می نویسد: «تجربه نظامی سلیمان ابن صرد در همه جنگ ها همراه علی ابن ابی طالب بود »46
12-تجربه داشتن ،شرط اساسی در مشورت
مشورت با کسانی که اهل تجربه اند می تواند انسان ها را از خطاهای گذشتگان مصون دارد و به درستی ها رهنمون سازد . به همین سبب است که مشورت با اهل تجربه توصیه شده است چنان که در سفارش های علی(ع)آمده است:
«برترین کسی که با وی مشورت می کنید ، باید دارای تجربه های فراوان باشد» . 47
و نیز آمده است:« بهترین مشاوران ، خردمندان و دانشمندان و صاحبان تجربه ها و دوراندیشان هستند که تجربی فراوانی دارند . از آرایی پخته و اندیشه ای قوام یافته بر خوردارند و می توانند مشاوران مناسبی باشند». 48
امام صادق(ع)از نیز پیامبر(ص)در مورد ویژگی های مشاور از علی (ع) چنین روایت می کند: « در آن امور که دین تو اقتضاء می کند با کسی مشورت کن که در آن ها پنج خصلت باشد: عقل، بردباری،تجربه (که پیامبر(ص) فرمود:هر بردباری اهل آزمون و خطا و هر حکیمی اهل تجربه است)ناصح بودن وتقوا». 49
13- نقش تجربه در پیروزی50
قرار گرفتن در موقعیت و شرایط میدان نبرد،تجربه نیرو ها تأثیر زیادی در پیروزی دارد. رابطه کار ، تجربه و پیروزی و موفقیت را می توان در ابعاد گوناگون جستجو کرد .علی(ع)فرمود:
«پیروزی در سایه دور اندیشی به دست می آید و آن نیز در سایه تجربه ها» . 51
همچنین در بیانی دیگر نقش تجربه را در پیروزی چنین بیان می فرماید:
«پیروزی با حسابگری دقیق است و حسابگری دقیق، به وسیله تجربه حاصل می شود»52
نتیجه
1-برداشت امام علی(ع)از تاریخ همان تعابیر قرآنی همچون عبرت و...است که هدف از بیان ان کسب تجربه است
2-از منظر امام علی (ع) داشتن تجربه سبب می شود که انسان با اتخاذ بهترین تصمیم ، تدبیر امور کنند.
3-در سیره حکومتی امام علی(ع)یکی از معیارهای انتخاب افراد برای تصدی مسئولیت ها داشتن تجربه بوده است.
4-از نگاه امام برای انتخاب مشاور شرایطی بیان شده است که داشتن تجربه از جمله آن است .
5-دانشی که از راه تجربه بدست می آید به منزله دانش عینی معرفی شده است .
6- تجربه داشتن در امور نظامی می تواند زمینه ساز پیروزی در میدان نبرد باشد . چنانکه که خود امام علی(ع)در جنگ ها از تجربه افرادی استفاده کرده اند.
7- بخش زیادی از وصیت نامه علی(ع) به امام حسن (ع) به اهمیت و کسب تجربه از گذشتگان اختصاص دارد .
پی نوشت ها :
1-ر.ک. سیره پیامبر(ص)، دلشادتهرانی،ج3،ص401 .
2-نهج البلاغه ،حکمت211 .
3-الکافی،ج8،ص22 .
4-غررالحکم،ج1،ص85 .
5-بحارالانوار،ج78،ص128 .
6-همان،ج71،ص342.
7-غررالحکم،ج2،ص169 .
8- همان.
9- احمد ابن حنبل،مسند،ج2،ص815 .
10-غررالحکم،ج2،ص206 .
11-همان،ج2،ص299 .
12- الکامل ،ج،2، ص182 .
13- الارشاد،ج،1، ص296 .
14-جمعی از نویسندگان،عوامل شکست وپیروزی،ص244 .
15-کشف الظنون،ج1، ص212 .
16-رضاردکانی،دانشنامه امام علی(ع)،ج2،ص69 .
17-نهج البلاغه،نامه 31 .
18- شرح غررالحکم ،ج2،ص61.
19-نهج البلاغه ، نامه 31 .
20-طبرسی، الاحتجاج، ترجمه غفاری مازندرانی،ج1،ص238 .
21-جاسم حسین ،تاریخ سیاسی غیبت، ص256 .
22-شرح غرر الحکم،ج1،ص452 .
23-نهج البلاغه، نامه 31 .
24-همان.
25- همان.
26-محمد تقی جعفری،شرح وتفسیر نهج البلاغه،ج2،ص256 .
27-شرح غررالحکم،ج5 ، ص65 .
28-خواجه نصیر الدین طوسی،اخلاق ناصری،ص314-315 .
29- محمد بن ابی بکر پسر خلیفه اول در حجه الوداع زاده شد و در مدینه در دامن علی(ع) پرورش یافت . مادرش اسماء بنت عمیس ، پس از وفات شوهرش ابوبکر به همسری امام علی(ع) در آمده بود . محمد به همراه محمد ابی حذیفه به روزگار عثمان رهسپار مصر شد و نطفه انقلاب را در آنجا کاشت . در رأس انقلابیون مصر به دیدار عثمان آمد و چون عثمان در مقام برآوردن انتظارات مردم مصر بر آمد او را به عنوان حاکم معرفی و حکم فرمانداری آنجا را به نام وی نوشت . نام وی در فهرست کشندگان عثمان ذکر کرده اند . پس از عثمان با علی(ع) بیعت کرد و در کنار وی در جنگ جمل و صفین شرکت کرد . پس از قیس بن سعد بن عباده حاکم مصر گردید . معاویه که از جنگ صفین فارغ شده بود ، عمرو بن عاص را به سوی مصر روانه کرد . وی با محمد بن ابی بکر رو به رو شد و جنگ سختی در گرفت . یمنی ها وی را تنها گذاشتند و به عمرو عاص کمک کردند . او پس از ساعاتی نبرد ، کناره گرفته در خرابه ای پناه گرفت ولی شناسائی شد و به شهادت رسید . مدت فرمانروائی وی 5 ماه به طول انجامد . ( تاریخ یعقوبی ج 2 ، ص 19 .
30 - شرح ابن ابی الحدید،ج5 ، ص83 .
31-نهج البلاغه، نامه 53 .
32-نهج البلاغه،فیض الاسلام،حکمت83 .
33-همان،حکمت147 .
34-همان،نامه78 .
35-لسان العرب،ج2،ص456 .
36-بحار الانوار،ج33، ص282 .
37-همان،ص789 .
38-شیخ عباس قمی،سفینه البحار،ج2،ص640 .
39-ابن اثیر، الکامل ،ج2 .
40-شرح غررالحکم ،ج7،ص41 .
41- همان،ص45 .
42-همان،ص95 .
43-نهج البلاغه،فیض الاسلام،خطبه134 .
44- شرح غررالحکم،ج2،ص 324.
45-هیثمی،کشف الاستار ،ج2، ص206 .
46-ابن اثیر ،اسدالغابه، ج2، ص351 .
47-شرح غررالحکم،ج2،ص407.
48-همان،ص205 .
49-بحار الانوار،ج75، ص103 .
50-ر.ک.به کتاب علل پیروزی و شکست ، تالیف جمعی از نویسندگان .
51-شرح غرر الحکم،ج2،ص205 .
52-همان،ص156.
